Criteria voor pictogrammen

Vooraleer van start te gaan met het gebruik van visualisaties en pictogrammen is het interessant om je eventjes te informeren over theoretische beschouwingen. Wij beschikken enkel over een aantal teksten die we hier en daar bij elkaar gesprokkeld hebben, waardoor we geen referenties kunnen geven. De tekst "pictogrammen: tegenspraak of tekenspraak" van Johan Kindt uit de bundel " Met handen en voeten: totaal communicatie bij mensen met een ernstige handicap" vat voor ons de meest essentiële zaken samen, vandaar wij deze tekst gebruikt hebben als basis om verder op te bouwen. Heb jij teksten of referenties die wij kunnen toevoegen aan ons lijstje, mail ze ons dan door.

Aandachtspunten bij het gebruik van pictogrammen

1. Het woord PICTOGRAM kan gebruikt worden voor het geheel van voorstellingen in beeld, schrift en tekeningen.
2. De eenvoudigste pictogrammen zijn de concrete, gedetailleerde tekeningen of foto's van voorwerpen die zoveel mogelijk gelijkenis vertonen met de voorwerpen in natura
3. De moeilijkste pictogrammen zijn de meer abstracte, gestilleerde pictogrammen. Deze vinden we terug in het verkeer, openbare gebouwen enz.

Visualisaties worden gebruikt om een voorstelling te maken van een activiteit, een ruimte, een persoon of een voorwerp. Deze kunnen concreet (b.v.. een vork verwijst naar een maaltijd) of abstract zijn (b.v.. een tekening van een knuffelbeer verwijst naar het slapengaan) In het dagdagelijkse leven worden wordt visualisering nog erg veel toegepast.

Om het verkeer te regelen zijn er allerlei signalen voorzien, om de weg te vinden in het ziekenhuis vind je kleuren en logo's, bij de voetbal gebruikt men rode en gele kaarten, in de werkplaats geven duidelijke omtrekken aan waar het gereedschap dient te hangen... Het zijn allemaal systemen om het dagdagelijkse leven te ordenen.

Het effect hiervan is dat de voorspelbaarheid vergroot wordt en volwassenen/ kinderen een gevoel van controle hebben: twee belangrijke aspecten om zich psychisch goed te voelen, vooral in chaotische situaties.

Een leefgroep is te vergelijken met een drukke verkeerssituatie, waarin men zijn weg dient te vinden.

Aan welke criteria moeten pictogrammen nu beantwoorden wanneer we ze pedagogisch verantwoord en met enige kans op succes willen gebruiken.

1. Concretie

   Een pictogram heeft een concreet-beeldend en dus gemakkelijk niveau wanneer de tekening zoveel mogelijk gelijkt op het in werkelijkheid bestaand voorwerp. Een pictogram van bv. een kopje koffie om uit te drinken moet op eerste niveau een nauwkeurige tekening zijn van het kopje dat de bewoner elke dag gebruikt. Een pictogram wordt abstracter naarmate steeds meer details weggelaten worden.

   • Helemaal interessant wordt het wanneer concrete herkenningspunten uit het leven van de cliënt verwerkt worden door bv. concrete foto's van mama, papa, logo voetbalclub enz. tot individuele pictogrammen die specifiek herkenbaar zijn voor dat kind. Dit kan eenvoudig gebeuren door vertrouwde beelden te scannen en op computer te zetten. Nadeel bij eigen afbeeldingen kan zijn dat cliënten binnen een training zoals bv. winkelen (ahv. verpakkingen of afbeeldingen die gescand worden) in de war raken wanneer vb. de verpakking van zijn merk cornflakes plots verandert en hij/zij het artikel niet meer terug vindt in de winkelrekken. Anderzijds kan het voor het opstellen van een boodschappenlijstje ahv. prenten soms interessant zijn om dezelfde afbeeldingen te gebruiken dan vb. de reclamefolder of prenten aan de groenten- en fruitweegschaal, van de supermarkt waar de cliënt zijn inkopen doet.

     Wanneer je een reclamefolder gebruikt, zorg er dan voor dat het artikel dat je wil visualiseren alleen op de foto staat... Knip de exacte vorm van het artikel uit en plaats het op een witte achtergrond alvorens de foto in te scannen zodat er geen overbodige informatie voor verwarring kan zorgen. Een foto van één blikje cola is beter dan een foto van een karton waar meerdere blikjes op terug te vinden zijn.

     goede foto	slechte foto

     
     Foto's zijn geschikt als ze een bekende en herkenbare weergave zijn van de werkelijkheid en voldoen aan volgende voorwaarden:

     • het onderwerp van de foto moet duidelijk op de voorgrond treden, tegen een neutrale achtergrond. Op de foto staat geen overbodige informatie die tot verwarring kan leiden.
     • de foto moet onduidelijkheden wegnemen: gebruik dezelfde foto voor dezelfde activiteit, zodat men de foto leert koppelen aan een bepaalde situatie, ook als deze buiten de vertrouwde situatie getoond wordt. (bron: Totale communicatie)'
     • Voor anderen zijn getekende beelden soms duidelijker dan kleurrijke prenten of figuren (bv. uit de computer) omdat zij meer nood hebben aan één duidelijke tekening zonder teveel prikkels.

     
     
     "Door gebruik van tekeningen geven we de werkelijkheid weer door enkele kenmerken (en niet allemaal) van het begrip of de situatie waarnaar ze verwijzen te gebruiken." (Bron:Totale communicatie)

     voorbeeld tekening

     
     
     

   • De herkenbaarheid van een pictogram wordt mijns inziens vergroot door de combinatie van afbeelding en tekst. Bv.schoolboek staat voor studietijd, dus wordt het woord studietijd onderaan de afbeelding vermeld.
   • Door gebruik te maken van CD roms met tekeningen en afbeeldingen kan je snel en goedkoop eigen pictogrammen maken. Wanneer je beschikt over een kleurenprinter, wordt het helemaal een fluitje van een cent.
   • Rond een aantal thema's (bv. rond het uitdrukken van gevoelens) bestaat er mijn inziens weinig of geen informatie zodat we wat dit betreft meer aangewezen zijn op tekeningen (vaak zelf getekend door de creatieve begeleider van dienst die voor de gelegenheid wel eens in de tekenpen wil kruipen)
   • Tijdsbegrippen zijn omwille van hun abstractie eveneens moeilijker te visualiseren. Specifieke tijdspictogrammen zijn meestal gebaseerd op sleutelmomenten.(vb. maaltijden,opstaan, ...) of op de letterlijke betekenis (vb. maan-dag) of op specifieke kenmerken (vb. februari - carnaval)

   
   
   

2. Eenvoud

   Het eenvoudigste pictogram is die waarop de informatie op de voorgrond treedt tegen een zoveel mogelijk neutrale achtergrond.

   Uit de uiteenzetting van Annemie Van Rooy (Isaac) op de studiedag 'Ondersteunende communicatie in de picture' van 12 mei 2004 zijn mij een aantal praktische tips bijgebleven die ik jullie zeker niet wil onthouden.

   • zorg voor herkenbaarheid door gebruik van pijlen, afbeeldingen uit de stripwereld (lijntjes die beweging uitdrukken, denkwolkjes enz.), kleuren (een afbeelding van een bruin paard gebruik je niet voor de schimmel van sinterklaas) en het geschreven woord. Zoals eerder vermeld hoort er bij elk grafisch symbool een geschreven element omwille van de herkenbaarheid. Gebruik nooit een symbool zonder duidelijk af te spreken wat het is of voorstelt. Houdt rekening met het land van herkomst of cultuur: bv. frieten bij ons zien er anders uit dan in Engeland of Amerika. In België is een paasklok een typisch symbool voor Pasen, terwijl men in de USA alleen de paashaas kent. Zwart-wit tekeningen worden door sommige gebruikers en de omgeving meer au sérieux genomen dan gekleurde tekeningen (die soms doen denken aan kindertekeningen).
   • vang tekorten ifv. een bestaand systeem op door systemen te mixen, foto's te gebruiken, en te concretiseren. (mama is een foto van je eigen moeder en niet die van je vriendje) en doe beroep op eigen tekeningen zodat je oneindig kan visualiseren.
   • zorg voor visuele rust door dezelfde afmetingen te gebruiken en de stijl op mekaar af te stemmen zodat ze gelijken zijn (vb. allemaal zwart-wit afbeeldingen en 1 in kleur kan je vermijden door alle afbeeldingen in zwart-wit af te drukken.

   
   
   

3. Eenduidigheid

   Zorg ervoor dat het pictogram dat je gebruikt slechts één betekenis of interpretatie kan hebben.
   Hoe meer betekenissen er aan een pictogram worden toegekend, des te groter de dubbelzinnigheid. Het gegeven pictogram mag enkel de vereiste betekenis oproepen, moet door alle personen "eenduidig" geïnterpreteerd worden, ook door onervaren of ongetrainde kijkers.

   
   Andere belangrijke voorwaarden die aan een pictogram kunnen gesteld worden zijn:

   • De woordenschat van pictogrammen moet bepaald worden door de concrete omgeving van de cliënt. Pictogrammen moeten dus functioneel zijn.
   • We moeten de te gebruiken pictogrammen zodanig "plaatsen" dat ze opvallen tussen de vele pictogrammen die zich in deze moderne maatschappij rondom ons bevinden.
   
   
4. Duurzaam in verhouding kwaliteit/prijs

   
   Kies je om visualisaties op papier te gebruiken, zorg dan voor een goede plastificatie ipv. enkel copies, kleurencopies of papier te gebruiken dat na gebruik sowieso toch snel gaat kreuken, scheuren, plooien enz.
   Voor het bevestigen van de visualisaties zijn er verschillende manieren te bedenken nl. door het gebruik van velcro, magneetband, houten onderlegger met nageltjes of specifiek ontworpen meubelstukjes (individuele letterbak met houten blokjes, houten bord, houten constructie met schijf die draait per onderdeel waarop een specifieke visualisatie zichtbaar wordt)

   
   
   
   Voorwaarden tot gebruik

   • Symboolvorming

     Men kan het verband leggen tussen visualisatie en datgene wat wordt voorgesteld. De werkgroep ondersteunende communicatie schrijft hierover in hun folder "ondersteunende communicatie voor mensen die niet kunnen spreken" het volgende: "Mensen met een verstandelijke handicap hebben het moeilijk met de taal als symboolsysteem. Toch is de wereld waarin zij leven vol met symbolen en taal. Daarom kiezen ze soms voor het aanwijzen van voorwerpen, tekeningen, foto's of pictogrammen. Ze proberen zich te verduidelijken met een fotoboek of dagagenda. We moeten taalgebruik eenvoudig en beeldend maken en de omgeving aanpassen zodat ze uit de context kunnen afleiden waar het om gaat."(Johan Kindt) bij: modem@stichtingkinsbergen.be

   • Tijd- en energieinvestering

     Werken met visualisaties vergt sowieso tijd en energie om het systeem aan te leren en te leren hanteren. Het vraagt een aantal uren om het geheel op te starten en op te volgen.

   
   
   Tot slot nog dit ....

   • Probeer naast de structuurborden in de leefgroep te individualiseren voor diegenen die geen of onvoldoende boodschap hebben aan groepsmiddelen.
   • Zorg voor een transfer door de omgeving te betrekken
   • Spreek een vaste plaats af waar alle visualisatiemateriaal, de orginelen en foto's van systemen verzameld worden. Naast een aandachtsopvoeder is het zinvol om een aandachtspersoon voor visualisaties te zoeken, die het gebruik stimuleert, inventariseert,tips geeft enz.
   • Probeer naast de structuurborden in de leefgroep te individualiseren voor diegenen die geen of een onvoldoende boodschap hebben aan groepsmiddelen. Ga ook hier op zoek naar zorg op maat als je werkt met visualisaties.
   • Ga zorgzaam om met de privacy van je cliënten, dus sta op voorhand bewust en deontologisch stil bij de vraag waar en hoe je een visualisatie zal aanbrengen, voor wie de inhoud van de visualistatie bedoeld is en wat er met deze info zal gebeuren. Denk hierbij aan je eigen koelkastberichten die door iedereen gelezen kunnen worden zodra men je keuken betreedt. Wellicht is daar ook niet te lezen hoe vaak jij agressief geworden bent, of je al dan niet je anticonceptie genomen hebt en hoe je dient geholpen te worden bij het aanbrengen van een verband. Of hoe zou jij je voelen wanneer je foto met een groot rood kruis op de voorraadkast bevestigd wordt om je eraan te herinneren dat je op dieet staat en je tot de ijskast geen toegang krijgt?