Criteria voor pictogrammen
Vooraleer van start te gaan met het gebruik van visualisaties en pictogrammen is het interessant om je eventjes te informeren over theoretische beschouwingen. Wij beschikken enkel over een aantal teksten die we hier en daar bij elkaar gesprokkeld hebben, waardoor we geen referenties kunnen geven. De tekst “pictogrammen: tegenspraak of tekenspraak” van Johan Kindt uit de bundel ” Met handen en voeten: totaal communicatie bij mensen met een ernstige handicap” vat voor ons de meest essentiële zaken samen, vandaar wij deze tekst gebruikt hebben als basis om verder op te bouwen.
Aandachtspunten bij het gebruik van pictogrammen
Tekeningen en pictogrammen kunnen door personen die moeilijk communiceren via verbale taal, gebruikt worden om aan te wijzen wat ze willen hebben, keuzes te maken of om zich te uiten. Anderzijds is het gebruik van pictogrammen en visualisaties een uitstekend middel voor het bieden van structuur, voor het maken van een dagagenda, zodat wat straks, morgen of volgende week gaat gebeuren beter voorspelbaar wordt. (ondersteuning bij taken, dagverloop, activiteitenaanbod en ga zo maar door)
Visualisaties worden gebruikt om een voorstelling te maken van een activiteit, een ruimte, een persoon of een voorwerp. Deze kunnen concreet (b.v.. een vork verwijst naar een maaltijd) of abstract zijn (b.v.. een tekening van een knuffelbeer verwijst naar het slapengaan) .
Om het verkeer te regelen zijn er allerlei signalen voorzien, om de weg te vinden in het ziekenhuis vind je kleuren en logo’s, bij de voetbal gebruikt men rode en gele kaarten, in de werkplaats geven duidelijke omtrekken aan waar het gereedschap dient te hangen… Het zijn allemaal systemen om het dagdagelijkse leven te ordenen.
Een leefgroep is te vergelijken met een drukke verkeerssituatie, waarin men zijn weg dient te vinden.
Aan welke criteria moeten pictogrammen nu beantwoorden wanneer we ze pedagogisch verantwoord en met enige kans op succes willen gebruiken.
1. Concretie
Een pictogram is concreet-beeldend wanneer de tekening zoveel mogelijk gelijkt op het in werkelijkheid bestaande voorwerp. Een pictogram van bv. een kopje koffie om uit te drinken moet een nauwkeurige weergave zijn van het kopje dat de bewoner elke dag gebruikt. Een pictogram wordt abstracter naarmate steeds meer details weggelaten worden.
- Helemaal interessant wordt het wanneer concrete herkenningspunten uit het leven van de cliënt verwerkt worden door bv. concrete foto’s van mama, papa, logo voetbalclub enz. tot individuele pictogrammen die specifiek herkenbaar zijn voor dat kind. Nadeel bij eigen afbeeldingen kan zijn dat cliënten binnen een training zoals bv. winkelen (ahv. verpakkingen of afbeeldingen die gescand worden) in de war raken wanneer vb. de verpakking van zijn merk cornflakes plots verandert en hij/zij het artikel niet meer terug vindt in de winkelrekken. Anderzijds kan het voor het opstellen van een boodschappenlijstje ahv. prenten soms interessant zijn om dezelfde afbeeldingen te gebruiken dan vb. de foto’s van de groenten- en fruitweegschaal, van de supermarkt waar de cliënt zijn inkopen doet.
Een foto van één blikje cola is beter dan een foto van een karton waar meerdere blikjes op terug te vinden zijn.
Foto’s zijn geschikt als ze een bekende en herkenbare weergave zijn van de werkelijkheid en voldoen aan volgende voorwaarden:
- het onderwerp van de foto moet duidelijk op de voorgrond treden, tegen een neutrale achtergrond. Op de foto staat geen overbodige informatie die tot verwarring kan leiden.
- de foto moet onduidelijkheden wegnemen: gebruik dezelfde foto voor dezelfde activiteit, zodat men de foto leert koppelen aan een bepaalde situatie, ook als deze buiten de vertrouwde situatie getoond wordt.
- De herkenbaarheid van een pictogram wordt vergroot door de combinatie van afbeelding en tekst. Ik pleit er dan ook voor om steeds de betekenis die aan het pictogram gegeven wordt onderaan de pictogram te noteren.
- Tijdsbegrippen zijn omwille van hun abstractie eveneens moeilijker te visualiseren. Specifieke tijdspictogrammen zijn meestal gebaseerd op sleutelmomenten.(vb. maaltijden,opstaan, …) of op de letterlijke betekenis (vb. maan-dag) of op specifieke kenmerken (vb. februari – carnaval)
2. Eenvoud
Het eenvoudigste pictogram is die waarop de informatie op de voorgrond treedt tegen een zoveel mogelijk neutrale achtergrond.
- zorg voor herkenbaarheid door gebruik van pijlen, afbeeldingen uit de stripwereld (lijntjes die beweging uitdrukken, denkwolkjes enz.), kleuren (een afbeelding van een bruin paard gebruik je niet voor de schimmel van sinterklaas) en het geschreven woord. Gebruik nooit een symbool zonder duidelijk af te spreken wat het is of voorstelt. Houdt rekening met het land van herkomst of cultuur: bv. frieten bij ons zien er anders uit dan in Engeland of Amerika. In België is een paasklok een typisch symbool voor Pasen, terwijl men in de USA alleen de paashaas kent. Zwart-wit tekeningen worden door sommige gebruikers en de omgeving meer au sérieux genomen dan gekleurde tekeningen (die soms doen denken aan kindertekeningen).
- vang tekorten ifv. een bestaand systeem op door systemen te mixen, foto’s te gebruiken, en te concretiseren. (mama is een foto van je eigen moeder en niet die van je vriendje) en doe beroep op eigen tekeningen zodat je oneindig kan visualiseren.
- zorg voor visuele rust door dezelfde afmetingen te gebruiken en de stijl op mekaar af te stemmen zodat ze gelijken zijn (vb. allemaal zwart-wit afbeeldingen en 1 in kleur kan je vermijden door alle afbeeldingen in zwart-wit af te drukken.
3. Eenduidigheid
Zorg ervoor dat het pictogram dat je gebruikt slechts één betekenis of interpretatie kan hebben.
Hoe meer betekenissen er aan een pictogram worden toegekend, des te groter de dubbelzinnigheid. Het gegeven pictogram mag enkel de vereiste betekenis oproepen, moet door alle personen “eenduidig” geïnterpreteerd worden, ook door onervaren of ongetrainde kijkers.
Andere belangrijke voorwaarden die aan een pictogram kunnen gesteld worden zijn:
- De woordenschat van pictogrammen moet bepaald worden door de concrete omgeving van de cliënt. Pictogrammen moeten dus functioneel zijn.
4. Duurzaam in verhouding kwaliteit/prijs
Kies je om visualisaties op papier te gebruiken, lamineer dan steeds ipv. enkel copies, kleurencopies of papier te gebruiken dat na gebruik sowieso toch snel gaat kreuken, scheuren, plooien enz.
Voor het bevestigen van de visualisaties zijn er verschillende manieren te bedenken nl. door het gebruik van velcro, magneetband enz.
Voorwaarden tot gebruik
- Symboolvorming
Men kan het verband leggen tussen visualisatie en datgene wat wordt voorgesteld.
- Tijd- en energieinvestering
Werken met visualisaties vergt sowieso tijd en energie om het systeem aan te leren en te leren hanteren. Het vraagt een aantal uren om het geheel op te starten en op te volgen.
Tot slot nog dit ….
- Probeer naast de structuurborden in de leefgroep te individualiseren voor diegenen die geen of onvoldoende boodschap hebben aan groepsmiddelen.
- Zorg voor een transfer door de omgeving te betrekken
- Spreek een vaste plaats af waar alle visualisatiemateriaal, de orginelen en foto’s van systemen verzameld worden. Naast een aandachtsopvoeder is het zinvol om een aandachtspersoon voor visualisaties te zoeken, die het gebruik stimuleert, inventariseert,tips geeft enz.
- Ga zorgzaam om met de privacy van je cliënten, dus sta op voorhand bewust en deontologisch stil bij de vraag waar en hoe je een visualisatie zal aanbrengen, voor wie de inhoud van de visualistatie bedoeld is en wat er met deze info zal gebeuren. Denk hierbij aan je eigen koelkastberichten die door iedereen gelezen kunnen worden zodra men je keuken betreedt. Wellicht is daar ook niet te lezen hoe vaak jij agressief geworden bent, of je al dan niet je anticonceptie genomen hebt en hoe je dient geholpen te worden bij het aanbrengen van een verband. Of hoe zou jij je voelen wanneer je foto met een groot rood kruis op de voorraadkast bevestigd wordt om je eraan te herinneren dat je op dieet staat en je tot de ijskast geen toegang krijgt?